Arbitrażowe dochodzenie należności od niemieckich kontrahentów

Gazeta Prawna Nr 205 – Październik 2003, strona 21

Międzynarodowy arbitraż handlowy, zwany też inaczej międzynarodowym sądownictwem polubownym, jest sądownictwem prywatnym funkcjonującym równolegle do sądownictwa państwowego. Popularny jest on przede wszystkim w obrocie gospodarczym, a w międzynarodowym obrocie gospodarczym jest on nawet najczęstszym sposobem rozstrzygania sporów. Międzynarodowy arbitraż handlowy zastępuje sądownictwo państwowe – podmioty gospodarcze, które poddały się rozstrzygnięciu sądu arbitrażowego, nie mogą ani zwrócić się z tą samą sprawą do sądu państwowego ani złożyć apelacji od rozstrzygnięcia sądu arbitrażowego do sądu państwowego.

Międzynarodowe sądy arbitrażowe występują w dwóch formach. Po pierwsze jako stałe sądy arbitrażowe, które powołane są zazwyczaj przez różne organizacje handlowe i działają według regulaminów nadanych im przez owe organizacje. Po drugie są to sądy arbitrażowe ad hoc, które powoływane są przez strony dla doraźnego rozstrzygnięcia konkretnego sporu i które działają według zasad określonych przez same strony. W praktyce te ostatnie powoływane są raczej rzadko, a większość sporów rozstrzygana jest przez stałe sądy arbitrażowe. W Polsce najbardziej znany jest Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej, a w stosunkach polsko-niemieckich Sąd Arbitrażowy przy Polsko-Niemieckiej Izbie Handlowo-Przemysłowej. Natomiast spośród sądów arbitrażowych funkcjonujących w niemieckim obszarze językowym najbardziej znane są przede wszystkim wiedeński Schiedsgericht der Bundeskammer der Gewerblichen Wirtschaft, który był przez wiele lat jedynym sądem arbitrażowym uznawanym przez państwa socjalistyczne, oraz niemiecki Deutsche Institution für Schiedsgerichtsbarkeit e.V.

1. Dlaczego arbitraż jest korzystny?

O tym, dlaczego arbitraż jest korzystniejszy od opieszałego sądownictwa państwowego, wie każdy, kto złożył choć raz pozew do jednego z sądów polskich i czekał na wyznaczenie pierwszej (!) rozprawy dwa lata, nie mówiąc już o otrzymaniu ostatecznego wyroku, podczas gdy po złożeniu pozwu do sądu arbitrażowego, najczęściej już po 12 miesiącach ma się w ręku ostateczne i niezaskarżalne do drugiej instancji rozstrzygnięcie. W przypadku nieskomplikowanych spraw postępowanie przed sądem arbitrażowym może trwać nawet jeszcze krócej.

Także koszty postępowania arbitrażowego są zazwyczaj niższe aniżeli koszty postępowania w sądach państwowych. Ponadto samo postępowanie nie jest tak sformalizowane jak postępowanie przed sądem państwowym.

Sędziowie zasiadający w sądach arbitrażowych są poza tym z reguły bardziej kompetentni aniżeli sędziowie państwowi, zarówno pod względem wykształcenia prawniczego jak i pod względem doświadczenia dotyczącego życia gospodarczego.

Ponadto, co bardzo istotne, na podstawie konwencji międzynarodowych zapewnione jest bezproblemowe uznanie i wykonywanie rozstrzygnięć sądu arbitrażowego w innych państwach. Przykładowo wyrok sądu arbitrażowego mającego siedzibę w Polsce podlega po zaopatrzeniu go w niemiecką klauzulę wykonalności bezpośredniej egzekucji w Niemczech.

2. Jak poddać się arbitrażowi?

Poddanie się międzynarodowemu arbitrażowi handlowemu następuje poprzez zawarcie umowy o arbitraż między kontrahentami. W praktyce gospodarczej w umowach takich wskazywany jest najczęściej konkretny sąd arbitrażowy, który ma być właściwy do rozstrzygania sporów między kontrahentami. Możliwe jest jednak także pozostawienie tej kwestii otwartej poprzez dokonanie ustalenia, że konkretni sędziowie arbitrażowi, czyli tzw. arbitrzy, zostaną powołani dopiero w wypadku powstania konkretnego sporu.

Umowy o poddanie się międzynarodowemu arbitrażowi handlowemu zawierane są zazwyczaj przy okazji podpisywania generalnego kontraktu z kontrahentem (dostawy, kupna-sprzedaży, o współpracy itp.) i dotyczą zazwyczaj rozstrzygania sporów mogących wyniknąć w przyszłości z owego kontraktu. Możliwe jest jednak także zawarcie umowy o poddanie się arbitrażowi handlowemu już po powstaniu konkretnego sporu dotyczącego wykonania zobowiązań z danej umowy.

3. Ogólne zasady postępowania arbitrażowego

Postępowanie przed sądami arbitrażowymi jest o wiele mniej sformalizowane aniżeli postępowanie przed sądami państwowymi. Sąd arbitrażowy stosuje albo takie reguły postępowania, które w jego ocenie doprowadzą do jak najszybszego rozwiązania sporu albo też reguły postępowania ustanowione przez same strony. Ponadto strony mogą same wybrać arbitrów, którzy rozstrzygną ich spór – zazwyczaj odbywa się w ten sposób, że każda ze stron wybiera po jednym arbitrze, a przewodniczącego ciała sędziowskiego czyli tzw. superarbitra, wybierają oni albo wspólnie albo ustanawiany jest on przez prezesa sądu arbitrażowego.

Ponadto strony mają wolny wybór co do języka, w którym toczy się postępowanie przed sądem arbitrażowym.

Wolny wybór strony mają także co do prawa, według którego ma zostać rozstrzygnięty spór, tzn. mogą one zarówno wybrać prawo, które jest związane z przedmiotem sporu, np. polskie lub niemieckie, ale mogą także wybrać prawo, które zupełnie nie jest związane ani z siedzibą strony ani z przedmiotem sporu, np. pakistańskie lub balijskie. Co więcej, strony mogą zazwyczaj upoważnić sąd do rozstrzygania nie na podstawie określonego prawa lecz na podstawie zasad słuszności. Sąd feruje wtedy taki wyrok, który jego zdaniem jest najsprawiedliwszy.

Bardzo istotnym jest, że wyroki sądów arbitrażowych z reguły nie podlegają zaskarżeniu do drugiej instancji arbitrażowej (chyba że strony tak postanowią), postępowanie toczy się bowiem zazwyczaj tylko w jednej instancji. Rozstrzygnięcia sądów arbitrażowych są więc ostateczne i prawomocne już z chwilą przedstawienia ich stronom i od tej chwili może z nich być prowadzona egzekucja. Strona, która uległa w sporze, może wprawdzie próbować zaskarżyć wyrok sądu arbitrażowego do sądu państwowego, lecz ma ona niewielkie szanse na powodzenie. Zaskarżanie wyroków sądów arbitrażowych do sądu państwowego odbywa się bowiem tylko w ramach nadzwyczajnego środka prawnego, tzw. skargi od wyroku sądu arbitrażowego, która uzasadniona jest tylko wtedy, gdy sąd arbitrażowy w sposób rażący naruszył prawa strony (np. strona nie była powiadamiana w ogóle o terminach rozpraw lub nie miała możliwości zabrania głosu) lub jeśli rozstrzygnięcie sądu arbitrażowego jest ewidentnie sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego. Dzieje się tak niezwykle rzadko, bardzo rzadkie są więc przypadki, w których skarga od wyroku sądu arbitrażowego zakończona jest powodzeniem.

4. Egzekucja wyroku sądu arbitrażowego

Prowadzenie w Niemczech egzekucji z majątku dłużnika na podstawie wyroku sądu arbitrażowego jest stosunkowo proste i odbywa się podobnie zarówno w wypadkach, w których orzekał polski sąd arbitrażowy, jak i w wypadkach, w których orzekał niemiecki sąd arbitrażowy. W obydwu wypadkach musi zostać wydane tzw. stwierdzenie wykonalności orzeczenia arbitrażowego (Vollstreckbarerklärung). Zostaje ono wydane przez sąd państwowy w dość krótkim postępowaniu, w którym sąd państwowy nie sprawdza prawidłowości orzeczenia arbitrażowego pod względem merytorycznym (tzw. zakaz révision au fond), a tylko pewne formalne przesłanki. Dotyczą one przykładowo kwestii, czy sąd arbitrażowy nie naruszył w sposób rażący praw strony (np. strona powiadamiana w ogóle o terminach rozpraw lub nie miała możliwości zabrania głosu) lub czy rozstrzygnięcie sądu arbitrażowego nie jest ewidentnie sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego.

Jeśli wnosi się o stwierdzenie wykonalności wyroku niemieckiego sądu arbitrażowego należy przedłożyć tylko oryginał wyroku. Natomiast jeżeli wnosi się o stwierdzenie wykonalności wyroku polskiego lub innego obcego sądu arbitrażowego, musi zostać przedłożony należycie zalegalizowany oryginał orzeczenia lub jego uwierzytelniony odpis oraz umowa o poddaniu się jurysdykcji sądu arbitrażowego. Ponadto należy przedstawić przysięgłe tłumaczenie owych dokumentów.

Dużym mankamentem dotyczącym stwierdzenia orzeczeń arbitrażowych w Niemczech są dość wysokie koszta uzyskania owego stwierdzenia. Zależą one od wartości przedmiotu sporu i wynoszą przykładowo przy wartości przedmiotu sporu o wysokości 5.000 EURO – około 250 EURO, przy wartości przedmiotu sporu 100.000 EURO – około 2.400 EURO, a przy wartości przedmiotu sporu 500.000 EURO – około 5.800 EURO.

Drugim mankamentem niemieckiego postępowania o stwierdzeniu wykonalności orzeczeń arbitrażowych jest, że dłużnik może wnieść jeszcze zażalenie od postanowienia o stwierdzeniu wykonalności wyroku arbitrażowego wydanego przez sąd państwowy. Zażalenie takie wnosi się do sądu państwowego drugiej instancji w ciągu jednego miesiąca od doręczenia postanowienia. Jednak nie jest to mankament naprawdę istotny, ponieważ w zażaleniu można podnieść tylko te kwestie, które sąd wydający stwierdzenie o wykonalności (sąd pierwszej instancji) sprawdził już raz w postępowaniu, a więc kwestie rażącego naruszenia praw stron lub ewidentnej sprzeczności z podstawowymi zasadami porządku prawnego. Ponieważ rzadko zdarza się, że sąd pierwszej instancji w sposób niewłaściwy dokonał sprawdzenia tych kwestii, a także ze względu na wysokie koszty sądowe zażalenia, dość rzadko dochodzi w praktyce do wniesienia zażalenia od postanowienia o stwierdzeniu wykonalności orzeczenia arbitrażowego.

Postanowienie o stwierdzeniu wykonalności orzeczenia sądu arbitrażowego stanowi tytuł egzekucyjny, który może zostać dostarczony niemieckiemu komornikowi w celu przeprowadzenia przez niego egzekucji z majątku dłużnika.